Bokashi Kompost Rehberi: Evde Kova Kurulumu, Fermantasyon ve Kullanım

Bokashi kompost, mutfak atığını oksijensiz ortamda “turşulayıp” hızlıca toprağa hazırlayan bir yöntemdir. İki püf: hava almayan kova ve her katmana az miktar bokashi kepeği. Oda sıcaklığında 10–14 gün fermantasyon yeter; çıkan sıvıyı (bokashi çayı) 1’e 100–200 arası sulandırıp kullan. Asidik yapı toprağa gömüldükten sonra hızla nötrleşir.

Mutfakta her gün kabuk, poşa, sap birikiyor… çöpe gidince hem koku hem israf. Bokashi kompost bu noktada devreye giriyor: atığı “yoğun koku yok, sinek yok” modunda turşu tadında fermente ediyor; sonra toprağa gömüp toprak canlılarına devrediyorsun. İşin kalbi şu: anaerobik (oksijensiz) bir kova, katman katman serpilmiş bokashi kepeği ve düzenli sıkıştırma. Evet, kural basit. Kova hava almazsa bakteriler asidi üretir; asit, patojenlerin iştahını keser; koku turşu gibi kalır. Ardından 2–3 hafta toprakta dinlendirdiğinde, karışım sünger gibi bir humusa dönüşür. Evde, balkonda, hatta ofiste olur. Rutin oturunca çöpün yarısı gübre olur. Güzel, değil mi?

Bokashi mantığı: turşu gibi fermente et, toprağa hızla dön

“Kompost” deyince çoğumuzun aklına havalandırılan, aylarca döndürülen sıcak yığın gelir. Bokashi farklı; burada oksijen istemiyoruz. Çünkü amaç çürütmek değil, fermente etmek. Kepek üzerinde çoğaltılmış yararlı mikroorganizmalar (EM olarak da duyarsın) atığı hızlıca asidik bir ortama çeker. Bu asitli ortamda koku turşu kokusuna benzer (keskin ama rahatsız etmeyen), sineklerin işi zorlaşır ve malzeme sonra toprağa geçtiğinde, toprak canlıları için kolay sindirilir hâle gelir.

Avantajı net: kemik, et, peynir gibi “klasik kompostu zorlayan” bazı atıklar düşük miktarlarda bokashi kovasına girebilir. Ama ölçüyü kaçırma; yağlı–sulu yemek artığı kovanın dengesini bozar. Kural, “katı ağırlıklı, küçük parçalar, yüzeye kepek”. Büyük parça mı? Bıçakla ikiye–dörde. Ne kadar küçük, o kadar hızlı. Kısacası, mutfak hızınla aynı ritimde yürüyen bir sistem kuruyorsun.

Okur soruları
Soru: Kokudan korkuyorum; evde rahatsız eder mi?
Cevap: Doğru kurulumda koku turşu gibi hafif ve kapak kapalıyken yok denecek kadar azdır. Kötü koku varsa genelde ya kapak hava alıyordur ya da çok sulu–yağlı atık girmiştir.

Kova ve malzeme: evde kurulum adımları

Kova tipi. İki seçenek var. Ya musluklu hazır bir bokashi kovası alırsın ya da çift kovayla kendin yaparsın. Kendin yapacaksan, üstte delikli kova (süzgeç gibi), altta sağlam bir kova. Üstten süzülen sıvı alta iner; yukarıdaki malzeme suyun içinde beklemez. Kapak, en az asıl kova kadar önemli; sıkı kapanacak. Eski boya kovaları bile çalışır ama gıda temasına uygun (food grade) kaplar uzun ömürlü olur.

Bokashi kepeği. Kepek, mikroorganizmaları taşıyan taşıyıcıdır. Hazırı var; istersen evde de yaparsın (melaslı su + EM kültürü + kepek, sonra kurutma). İlk kurulumda hazır alman pratik; 1–2 ay sistem otursun. Kovanın her katmanına avuç hesabı bir serpiştirme yeterlidir; çok atmak “daha iyi” demek değildir. Yüzeyde ince bir serpiştirme, tüm katıların arasına “mikro tohum” gibi dağılır.

Parçalayıp katmanla. Mutfak atığını büyük bırakma. Elma göbeği, kabak kabuğu, lahana sert damarları… hepsi 2–3 parçada çok daha hızlı fermente olur. Kovaya 2–3 parmak kalınlığında bir kat ser; üstüne kepeği serpiştir. Ardından elinle ya da bir presle bastır; hava boşluğu kalmasın. Zor değil: “buzdolabı poşetiyle bastır” taktiği pratik. Her kat bittiğinde yüzeye bir daha hafif kepek serip kapat.

Hava kes, yüzeyi ört. Kovayı doldururken arayla çalışıyorsun; o hâlde yüzeyi ince bir naylonla örtmek, havayı keser. Kapak kapandıktan sonra işin bitti. Her açışta içeri hava girer; o yüzden mümkünse günde bir–iki kez açıp küçük eklemeler yapma. Biriktir, tek seferde ekle. Her eklenecek kat için kepeği hazır tut; serpiştir–bastır–kapat.

Biraz sıvı, çok iş. Kovanın dibinde birikecek sıvıyı (bokashi çayı) 2–3 günde bir musluktan al. Çift kovadaysan üst kovayı hafifçe kaldırıp alta süzülmesine izin ver. Bu sıvıyı konsantre hâlde bitkiye verme; 1’e 100–200 arası sulandır. Yazın kokuyu azaltmak için lavaboya döküp sıcak suyla peşine göndermek de bir seçenek; kanal kokusunu azaltır.

Okur soruları
Soru: Et–peynir atabilir miyim?
Cevap: Az ve küçük parça hâlinde evet; yağ ve sosu sıyır. Çok koyarsan koku ve sızıntı artar. Bitki–meyve–kahve posası ağırlıklı tutmak her zaman daha konforlu.

Fermantasyon yönetimi: 10–14 gün bekle, kokuyu “turşu”da tut

Kova doldu, kapak kapandı. Şimdi oda sıcaklığında (serinde ama don olmayan bir köşe) 10–14 gün bekleyecek. Renk koyulaşır, yapı biraz yumuşar, koku turşuya yaklaşır. “Pis koku” yok; varsa bir şey yanlış: kapak kaçırıyor, atık aşırı sulu, kepek atlanmış ya da bastırma yetersiz. Kovanın yanına koyduğun küçük not defteri işe yarar; hangi gün ne ekledin, kaç gün sonra sıvı aldın, koku nasıldı? Bir sonraki kovayı bu notlarla şaha kaldırırsın.

Isı çok mu düştü? Fermantasyon yavaşlar. Çok mu çıktı? Sıvı ve asit hızlanır; öyle günlerde ya daha küçük porsiyon at ya da atığı iyice süzdür. Kışın balkon köşesi soğuksa kalın bir bezle sardığın kova ritmini korur; kalorifer üstü değil—aşırı ısınma, sızıntı ve koku yapar. Kapak açma sayını azaltmak da ritmi korur; her açış, içeri taze hava demek.

Çıkan sıvı (bokashi çayı) asidiktir. Dreni düzenli almazsan üst katmanlar ıslanır; bu da “ekşi” kokuyu ağırlaştırır. Musluklu kovada iş kolay; çift kovada da 2–3 günde bir alt kovayı boşalt, üsttekinin tabana yapışmasını engelle. Sıvıyı sulandırıp çiçek–saksı–bahçede değerlendirebilirsin; yosun–koku yapan lavabolara da arada bir dökmek işe yarar.

Bazen yüzeyde beyazımsı, ince bir tabaka görürsün; bu çoğunlukla faydalı maya–küf. Sıkıntı yok. Yeşil–siyah küf ve kötü koku varsa “hava kaçmıştır” şüphesi büyür; üst katmanı ayır, daha hızlı göm ya da ayrı kovada tekrar fermente et. Yine de panik yok: bokashi’nin güzelliği, çoğu hatayı toprak aşamasında telafi edebilmesi. Asıl şart, toprağa gömerken iyi karıştırıp gömme derinliğini ayarlamak.

Bokashi’yi kullanmak: gömme, ön kompost ve saksıda uygulama

Fermantasyonu biten bokashi tek başına “olgun kompost” değildir; asidik ve parça parça hâlâ tanınır. Şimdi toprak devralacak. Bahçede ideal yöntem: 20–30 cm derinlikte bir hendeğe (yükseltilmiş yastık da olur) bokashi’yi dök, üstüne mevcut toprağı kapat, yüzeyi hafif malçla ört. 2–3 hafta sonra doku belirgin yumuşar; kokudan eser kalmaz. Bu aşamada fideleri hemen dibine dikme; yanına dik, kökleri ana karışıma sonradan ulaşsın. Toprak canlıları işini birkaç haftada yapar.

Saksıda da mümkün. Büyük bir saksıda üstten 8–10 cm aşağıya bir katman aç, bokashi’yi yayıp üzerini karışımla kapat. Sulamayı ilk hafta nazik tut; asitlik toprağa karışırken kök ucunu yakmamak için genç köklere mesafeyi koru. İki–üç hafta sonra saksıdaki doku gözle görülür yumuşar; suyu daha dengeli tutan, besini iyi taşıyan bir karışım elde edersin. Ev içi saksılarda kokuyu azaltmak için yüzeyi ince bir malçla kapatmak, sinekleri de uzak tutar.

Başka bir yol da “ön kompost” yapmak: fermantasyonu biten bokashi’yi hava alan bir kompost kutusunda (klasik yığın) 2–4 hafta çevir; burada artık oksijen var. Bokashi parçaları zemin gibi davranır; klasik kompost hızlanır. Özellikle bahçesi küçük ama mutfak atığı bol olanlarda bu ikili yöntem çok verimli çalışır. Balkon koşullarında da minicik bir kompost kutusu iş görür; koku, bokashi sayesinde zaten düşük seviyede başlar.

Kimler uygulamamalı? Her gün düzenli sıkıştırma ve sıvı boşaltma zor gelecekse, çok sulu–yağlı yemek artığı ağırlıklı mutfaklarda ritmi tutturmak daha çetindir. Ayrıca kapak–musluk sızdırıyorsa ve tamir edemeyeceksen, içeride koku riski yükselir; önce ekipmanı düzeltmek gerekir.

Hangi durumda işe yaramaz? Kova sürekli hava alıyorsa, kepek atlanıyorsa ve atık çok suluysa sistem “fermantasyon”dan “çürüme”ye kayar. Bu tabloda kötü koku ve sinek kaçınılmaz olur. Çözüm, kapak–conta–musluk kaçaklarını gidermek, atığı süzdürmek ve her katmanı bastırmaktır; yoksa başka hiçbir ekleme kalıcı sonuç vermez.

Sıkça sorulan sorulara yanıt

Soru: Bokashi sıvısını nasıl kullanayım?
Cevap: 1’e 100–200 arası suyla inceltip saksı–bahçeye ver. Konsantre dökme; kök ucunu yakabilirsin. Lavaboda kokuyu azaltmak için arada sıcak suyla peşine gönderebilirsin.

Soru: Kışın fermantasyon yavaşladı; normal mi?
Cevap: Evet. Isı düştükçe süreç uzar. Kovayı serin ama don olmayan bir köşede tut; kalın bir bezle sar. Aç–kapa sayısını azalt.

Soru: Toprağa gömdükten sonra ne kadar beklemeli?
Cevap: Genelde 2–3 hafta sonra doku yumuşar, asidik koku kaybolur. Genç fideleri doğrudan karışımın içine değil, yanına dikmek daha güvenli.